17 yaşındaki Marty Tankleff, New York’un Long Island bölgesindeki konutunda annesi bıçaklanmış, babası da sopayla dövülerek öldürülmüş halde bulunduğunda polis tarafından çok sakin görülmüş, yetkililer onun hatasız olduğuna inanmadığından 17 yılını cezaevinde geçirmişti.
Öbür bir davada ise 16 yaşındaki Jeffrey Deskovic, sınıf arkadaşı boğulmuş halde bulunduğunda çılgına dönmüş ve dedektiflere yardım etmek için can atmıştı. Bu tutumları kuşkulu bulunduğundan o da 16 yıl cezaya çarptırılmıştı.
Pekala nasıl olmuş da biri gereğince üzgün olmadığından, oburu ise fazla üzgün bulunduğundan bâtın suçluluk hisleri sergilediklerine karar verilmişti?
New York City Üniversitesi’nde John Jay Ceza Yargılamaları Fakültesi’nde palavra ve aldatma üzerine araştırma yapan Maria Hartwig, daha sonra paka çıkarılan bu iki erkeğin, davranışlara bakarak kişinin palavra söyleyip söylemediğine karar verme konusundaki yanlış algıya kurban gittiklerini vurguluyor.
Birçok kültürde gözleri kaçırma, parmaklarla oynama, kekeleme üzere davranışların palavra belirtisi olduğu ve kişiyi ele verdiğine dair bir kanı var.
Meğer on yıllar boyunca yapılan araştırmalarda buna dair kesin bulgular elde edilmiş değil. Tıpkı üstteki iki örnekte olduğu üzere, “Yalan tespitiyle ilgili kusurların topluma bedeli ağır oluyor ve beşerler yanlış yargıların kurbanı oluyor” diyor Hartwig.
Psikologlar palavrası tespit etmenin çok güç olduğunun farkında. 2003’te Bella DePaulo ve grubu daha evvel yapılmış 116 deneyi inceleyip bireylerin gerçek ve palavra söylerken ne halde davrandığını anlamaya çalışmış, gözleri kaçırma, göz kırpma, daha yüksek sesle konuşma, omuz silkme, farklı halde oturma, baş hareketleri, el, kol ve bacak hareketleri üzere davranışsal belirtileri değerlendirmişti.
Lakin bunların hiç biri palavra söylemekle kesin temaslı bulunamadı; yalnızca insan kulağının tespit edemeyeceği formda ses tonunda değişim ve gözbebeklerinin büyüklüğü, palavra söylemeyle çok zayıf irtibatlı olarak görüldü.
Daha sonra yapılan araştırmalarda da hangi davranışın palavra söylemekle irtibatlı olduğuna yönelik iddiaların çabucak hemen tesadüf yapıtı yanlışsız sonuca varmakla birebir seviyede olduğu görüldü.
Yani çok hudutlu birtakım davranışların palavra yahut gerçek söylemekle kontaklı olabileceği, ancak bunların da sağlam göstergeler olabilecek seviyede güçlü bilgiler oluşturmadığı sonucuna varıldı.
Lakin polis yetkilileri, laboratuvar ortamında istekli olarak kullanılan deneklerle gerçek soruşturmalarda karşılaşılan zanlıların halinin birebir olmayacağı görüşünde.
İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nde psikolog Samantha Mann de bu tenkitte haklılık hissesi olduğunu söylüyor. Gerçek bir cinayet mahkumunun polis mülakatından manzaralar, o lisanı anlamayan polislere izletilip, katilin davranışlarını gözleyerek hangi bahislerde palavra söylediğini varsayım etmeleri istendiğinde yüzde 64 oranında yanlışsız sonuca varılmıştı. Bu, tesadüf sonucuna işaret edecek yüzde 50 oranından çok daha yüksek olsa da, hala inanç duyulacak düzeyde değildi.
KALIPLARA DAYALI YARGILAR
En fazla yanlış sonuca varan polisler ise katilin davranışları ile ilgili “yalancılar gözlerini kaçırır” yahut “elleriyle oynar” üzere muhakkak kalıplara dayananlar olmuştu.
Mann ise katilin gerilim altında olsa da bu cins kalıplara karşı davranışlarını denetim altında tuttuğunu söylüyor.
Mann ve takımının farklı polis memurlarıyla yaptığı diğer bir araştırmada ise bir akrabalarını öldürdükleri halde televizyona çıkıp hüzünlerini sergileyen aile fertlerinin sözlerindeki hakikat ve yanlış ögelere dair iddiaların tesadüf yapıtı gerçek sonuca varma durumundan öteye gidilemediği görüldü.
Hartwig ve Charles Bond daha sonra emsal araştırmaları incelediğinde, gerçek polis mülakatlarında söylenen palavraların, laboratuvar şartlarında söylenen palavralardan daha kolay tespit edildiğine dair rastgele bir bilgiye ulaşamadı.
ABD’de Florida Memleketler arası Üniversitesi’nde psikolog olan ve Federal Araştırma Ofisi (FBI) casuslarını eğiten Ronald Fisher, hilekarların tedirginliklerini saklamayı bildiklerini vurguluyor. “İnsanların iç hisleri ile dışarıdan hissedilenleri kıyaslayan araştırma pek yok. Yalancılar daha huzursuz ancak bu içsel bir his ve dışarıdan gözlenen davranıştan farklı olabiliyor” diyor.
Hürriyet