Apollo 11’le Ay’a giden astronotlar Dünya’ya geri dönmüş, Büyük Okyanus’ta yüzen kapsülün içinde sıcaktan bunalan astronotlar dışarı çıkarılmayı bekliyordu.
Küçük de olsa astronotların ölümcül uzay mikroplarını Dünya’ya getirmesi riski vardı. Lakin NASA, üç ulusal kahramanını kapsülde bekletmeme kararı aldı.
Bundan onlarca yıl evvel, bir küme bilim insanı ve askeri yetkililer de emsal bir dert yaşamıştı.
Birinci atom bombası denemesini izlemeyi beklerken bunun bir felaketle sonuçlanma ihtimalinin farkındaydılar.
Bu deneyleri, kazara atmosferi tutuşturabilir, gezegendeki tüm ömür sona erebilirdi.
Dünyanın mukadderatını elinde tutanlar
Geçtiğimiz yüzyılda az sayıda insan böylesine sayılı anlarda dünyanın bahtını elinde tuttu.
Çok küçük de olsa topyekün bir felaketin yaşanması ihtimali vardı. Yalnızca kendi hayatlarını değil, her şeyi sonunu getirebilecek bir ihtimal.
İnsanlık, 20. yüzyılın ortalarında uzaya araç ve insan gönderme planları yapmaya başladığında kontaminasyon (mikrop bulaşması, kirlenme) konusu gündeme geldi.
Birinci olarak “gidiş” kontaminasyonu korkusu yaşandı. Yani Dünya’daki organizmaların kazayla kozmosa taşınması riski.
Uzay araçlarının fırlatılmadan evvel sterilize edilmesi, her şeyin dikkatli bir halde paketlenmesi gerekiyordu. Uzay aracına mikropların girmesi, dünya dışı ömrün izlerini bulma gayretlerine ziyan verebilirdi.
Ve uzayda dünya dışı organizmalar varsa, bunlar Dünyalar Savaşı sinemasının sonundaki üzere uzaylılarla tıpkı akıbeti yaşayabilir ve Dünya’ya mahsus mikrop ve bakteriler tarafından öldürülebilirlerdi.
Bu korkular, geçmişte olduğu üzere, günümüzde yani Uzay Yarışı çağında da geçerliliğini koruyor.
İkinci tasa ise “dönüş” kontaminasyonu riskiydi. Astronotlar, roketler ve uzay araçlarının, Dünya’daki ömrü yok edecek ve oksijenimizi büsbütün bitirebilecek organizmaları Dünya’ya getirebileceğinden korkuluyordu.
NASA, Apollo’nun Ay seyahatlerinin planlamasında bu mümkünlüğü dikkate almak zorundaydı. Astronotlar Dünya’ya tehlikeli bir şey getirebilir miydi? O devirde bunun yüksek bir mümkünlük olmadığı düşünülüyordu.
Çünkü Ay’da hayat olduğunu düşünenlerin sayısı azdı. Lakin sonuçları çok ağır olabileceği için bu senaryonun araştırılması gerekiyordu.
Devrin bu alanda öde gelen bilim insanlarından olan Carl Sagan, “Apollo 11, yüzde 99 ihtimalle Dünya’ya Ay organizmaları getirmeyecek. Fakat yüzde 1’lik bir ihtimal bile göz gerisi edilemeyecek kadar büyük” demişti.
NASA, kimi durumlarda biraz gönülsüz olarak da olsa kimi karantina tedbirleri aldı.
ABD Kamu Sıhhati Kurumu, planlanandan daha sıkı tedbirler alması için NASA’ya baskı yaptı, kontamine olmuş astronotları huduttan geri çevirme yetkisi olduğunu hatırlattı.
Kongre oturumlarının akabinde, NASA, astronotların kapsülden çıkarılacakları gemide çok masraflı bir karantina merkezi kurmayı kabul etti.
Ayrıyeten Ay kaşiflerinin aileleriyle buluşmaları ve Başkan’la el sıkışmalarından evvel üç hafta kendilerini izole etmeleri kararlaştırıldı.
Lakin Duke Üniversitesi öğretim üyesi Jonathan Wiener’a nazaran karantina prosedüründe büyük bir boşluk vardı.
Asıl protokolde astronotların suya indikten sonra kapsülde kalmaları öngörülüyordu.
Lakin NASA’nın, astronotların sıcak, sıkışık ve dalgalarla sallanan bir kapsülün içinde beklemesi konusunda kaygıları vardı. Yetkililer, kapsülün kapısını açmaya karar verdi. Astronotlar evvel bir bota akabinde da helikoptere alındı.
Üzerlerinde biyokontaminasyon giysileri olan astronotlar gemideki karantina merkezine getirilmişlerdi lakin denizdeki kapsülün kapağı açılır açılmaz içerideki hava dışarı çıktı.
Neyse ki Apollo 11, dönüşünde dünya dışı organizmalar getirmemişti. Fakat getirseydi, astronotların kısa vadeli konforlarını öne koyma kararı, o kısa vakit aralığında organizmaların okyanusa karışmasına neden olabilirdi.
Nükleer yok oluş
O tarihten 24 yıl evvel bilim insanları ve ABD hükümeti, benzeri bir dönüm noktasındaydı. Çünkü küçük ancak felaketle sonuçlanabilecek bir risk kelam konusuydu.
1945’teki birinci atom bombası denemesinden evvel Manhattan Projesi’nde misyonlu bilim insanları ürpertici bir olasılığa dikkat çekti. Ortaya attıkları senaryolardan birinde “fisyon” patlamasında açığa çıkacak büyük ısının bir füzyonu tetikleyebileceğinden kelam ediliyordu.
Bir diğer tabirle bu deneme, atmosferi ateşe verebilir, okyanusları yok edebilir ve Dünya’daki ömrün birçoklarını sona erdirebilirdi.
Daha sonra yapılan çalışmalar bunun çok mümkün olmadığını ortaya koydu. Lakin son dakikaya kadar bilim insanları tahlillerini tekraren gözden geçirmek zorunda kaldı.
Sonunda Trinity denemesinin vakti geldi ve yetkililer devam kararı aldı.
Parlama düşünülenden daha uzun ve daha güçlü olduğu için denemeyi izleyen gruptan Harvard Üniversitesi Rektörü James Conant, korktuklarının başlarına geldiğini düşündü.
Conant’ın birinci baştaki hayreti bir anda endişeye dönüştü.
Rektörün torunu Jennet Conant, Washington Post gazetesine “Bomba patladığında bir felaketi tetiklediklerini düşünüyordu. Kendi tabiriyle dünyanın sonunun gelişini izliyorlardı” dedi.
İnsanlık için dönüm noktası
Oxford Üniversitesi öğretim üyelerinden felsefeci Toby Ord’a nazaran bu insanlık tarihi açısından değerli bir noktaydı.
Trinity denemesi 16 Temmuz 1945’te saat 05.29’da yapılmıştı.
Ord, “Precipice” (Uçurum) isimli kitabında bunu “insanlık için, kendi kendimizi imha etme kabiliyetimiz konusunda kademe atladığımız bir periyodun başlangıcı” diye niteliyor. Ord, “Bir anda Dünya’nın tüm tarihi boyunca görülmemiş sıcaklıklar yaratacak kadar büyük bir güç açığa çıkarıyoruz” diyor.
Toby Ord’a nazaran Manhattan Projesi’nde vazifeli bilim insanlarının titizliğine rağmen bu hesaplamalar mevzuya taraf olmayan öbür uzmanlarla paylaşılmadı.
Yalnızca hükümete değil seçilmiş rastgele bir bireye de bu risklerden kelam edildiğine dair bir ispat yok. Bilim insanları ve askeri önderler kendi başlarına karar aldı.
Ord’a nazaran 1954’teki bir nükleer denemede büyük bir kusur yapıldı, 6 megatonluk patlama beklenirken 15 megatonluk bir patlama meydana geldi.
Savunmasız bir dünya
21’nci yüzyılın şartlarıyla, o periyotta alınan kararları sorgulamak elbet kolaycılık olur.
Günümüzde kontaminasyon ve Güneş Sistemi’ndeki ömürle ilgili çok daha fazla bilimsel bilgi var ve Müttefikler’le Naziler ortasındaki savaş geride kaldı.
Günümüzde artık kimse bu çeşit riskler almaz değil mi?
Maalesef o denli değil. Kazayla ya da öbür türlü, bir felaketin gerçekleşme riski eskidekine kıyasla daha fazla.
Kabul etmemiz gerekiyor ki uzaylıların dünyayı yok etmesi, bugün karşı karşıya olduğumuz en büyük tehdit değil.
‘Nükleer kış’
Uzaylılardan kaynaklanabilecek “dönüş” kontaminasyonuna karşı “gezegeni koruma” siyasetleri ve laboratuvarlar var.
Lakin bu düzenlemeler ve prosedürlerin Güneş Sistemi’ndeki öteki gezegenler ve uydulara yapılacak özel seyahatlerde nasıl uygulanacağı muhakkak değil.
Uzaylılardan gelebilecek tehdide ek olarak, kendi varlığımızı galaksiye ilan etmek, uzaylılarla felaketle sonuçlanabilecek bir müsabaka riskini de beraberinde getirebilir. Bilhassa de onlar daha gelişmişse.
Tarih bize teknolojik açıdan daha üstün kültürlerle karşılaşan toplumların başına berbat şeyler geldiğini gösteriyor. Örneğin Avrupalı yerleşimcilerle karşılaşan yerli halkların yazgısı.
Daha korku verici olansa nükleer silahlardan kaynaklanan tehdit. Tahminen atmosferin tutuşması imkansız lakin dinozorları dünyadan silen iklim değişikliğine benzeri bir “nükleer kış” pekala mümkün.
İkinci Dünya Savaşı sırasında nükleer silahlar topyekün bir felaketi tetikleyecek kadar yaygın ve güçlü değildi. Lakin artık durum farklı.
Ord’a nazaran 20. yüzyılda insanların kuşağının sona ermesi mümkünlüğü yüzde 1’di. Ord artık bu olasılığın daha yüksek olduğuna inanıyor.
Her vakit var olan doğal varoluşsal risklere ek olarak son periyotta insan kaynaklı potansiyel risklerin arttığına dikkat çeken Ord, nükleer tehdidin yanı sıra, “aykırı” yapay zeka mümkünlüğünün belirdiğini, karbon emisyonlarının süratle arttığını, ayrıyeten günümüzde virüslerin biyolojisine müdahale edip, bunları daha ölümcül hale getirebileceğimizi vurguluyor.
Covid-19 salgınının bize gösterdiği üzere global bağlar, yanlış bilgi ve siyasi uzlaşmazlık konusunda daha savunmasız bir pozisyona geldik.
Ord, “Tüm bildiklerime dayanarak söylüyorum bu yüzyıldaki risk 6’da 1. Yani Rus ruleti. Birlikte hareket etmezsek, gücümüzdeki artışın, aklımızın önüne geçmesine mani olmazsak gelecek asır ve bunu izleyen yüzyıllarda risk daha da artacak” diyor.
Öbür varoluşsal risk araştırmacıları bu riski bir büyük bir cam kaba konulan top örnekleriyle açıklıyor.
Her top bir yeni teknolojiyi, keşfi ya da icadı temsil ediyor. Topların birden fazla beyaz ya da gri. Beyaz toplar insanlık için iyi şeyleri simgeliyor. Örneğin sabunun icadı. Gri toplarsa hem iyi hem de ziyanlı olabilecek şeyleri. Kabın içinde çok az sayıda da siyah top var. Bunlardan birini çekerseniz, insanlık yok olur.
Bilinen ve bilinmeyen bilinmeyenler
Buna ‘savunmasız dünya hipotezi’ deniyor. Bu kavram, gelecekte olabilecek, çok ender lakin çok tehlikeli olaylara dikkat çekiyor. Şimdiye kadar şimdi siyah topu çekmedik. Lakin bu muhtemelen sayılarının çok az olmasından kaynaklanıyor. Elimiz bu toplara değdi ancak şanslıydık.
Siyah toplara dönüşebilecek pek çok buluş ve teknoloji var. Bunlardan kimilerini biliyoruz; nükleer silahlar ve virüs biyomühendisliği üzere.
Ayrıyeten bilinen bilinmeyenler var. Makine tahsili ve gen teknolojisi üzere.
Bir de bilinmeyen bilinmeyenler var. Daha bunların tehlikeli olup olmadığını bile bilemiyoruz. Zira daha yaratılmadılar.
Ortak olmayan varlıklar trajedisi
Felaketle sonuçlanabilecek risklere neden hak ettiği kıymeti vermiyoruz? Wiener’in insanların çok riskler konusundaki yanlış algısını “ortak olmayan varlıklar trajedisiyle” açıklıyor.
Ortak varlıklar trajedisi kavramını duymuşsunuzdur: Kendi çıkarlarına odaklanan bireylerin ortak kaynakları yanlış idaresini tanımlar. Herkes kendisi için iyi olanı yapar. Ancak sonunda herkes ziyan görür. İklim değişikliği, ormansızlaşma ve çok avlanma üzere.
Ortak olmayan varlıklar trajedisi farklı. Wiener’e nazaran bu, insanların ortak varlıkları yanlış yönetmesini değil, ender ve felaketle sonuçlanabilecek riskleri yanlış algılamasını temsil ediyor.
Wiener bunu üç nedene dayandırıyor.
Birincisi bu az felaketlerin “bulunmazlığı”. Yakın vakit evvel olmuş, dikkat cazip olayları akla getirmek, hiç yaşanmamış olayları düşünmekten daha kolay.
Beynimiz geleceği, geçmişle ilgili anılara bakarak kurgular. Şayet bir risk, habere dönüşmüşse (örneğin terörizm) kamuoyu telaşı artar, siyasetçiler harekete geçer, yeni teknolojiler geliştirilir vb.
Ortak olmayan trajedilerin öngörülmesindeki özel zorluk ise tecrübelerden ders alma talihimizin olmamasından kaynaklanıyor. Zira bunlar asla manşetlerde yer almaz. Lakin bunlar olunca oyun bitmiştir demektir.
Az felaketlerle ilgili yanlış algımızın ikinci nedeni ise büyük faciaların “uyuşturma” tesiridir.
Psikologlar insanların telaşlarının felaketin tartı derecesiyle yanlışsız orantılı olarak artmadığını gözlemliyor.
Kabaca tabir edecek olursak, insanlara dünyadaki tüm insanların ölmesinden ne kadar tasa duyduklarını sorun. Alacağınız karşılık, bir kişinin vefatından duydukları telaşın yedi-buçuk milyar katı değildir. Üstelik yok olacak gelecek kuşaklar de hesaba katılmaz.
Bilakis sayı büyüdükçe ferdî trajedilere kıyasla korkularının düştüğüne dair bulgular da vardır.
Gazeteci Tiffanie Wen, BBC Future için kaleme aldığı bir yazısında Rahibe Teresa’nın şu kelamını hatırlatıyor:
“Beni kitleye bakmak harekete geçirmez. İçlerinden birine bakınca harekete geçerim.”
Son olarak Wiener “caydırıcılığın olmaması” tesirinin risk alan bireyleri daha özgür davranmaya teşvik ettiğini söylüyor. Zira hesap verme zaruriliği yok. Yani sizin kararlarınızın sonuncunda dünyanın sonu gelirse kimse size ihmal davası açamaz.
Yasalar ve kuralların, insanları, canlı cinslerinin sonunu getirecek pervasız davranışlardan caydıracak gücü yok.
Tahminen de en rahatsız edici şey, ortak olmayanların trajedisinin kazayla – güç zehirlenmesi, aptallık ya da ihmal sonucu gerçekleşme mümkünlüğünün olması.
Yapay zeka araştırmacısı Eliezer Yudkowsky, “Mevcut şartlarda, dünyayı yok etmek isteyenlerin sayısı fazla değildir. Yüzü olmayan şirketler, müdahaleci hükümetler, sorumsuz bilim insanları ve başka makus güçler kâr elde edebilecekleri, kendi tertiplerini kurabilecekleri ya da öbür kötülüklerini yapabilecekleri bir dünyaya muhtaçlık duyarlar. Dünyanın sonu gelirse bu muhtemelen yanlışlık sonucu olacak” diyor.
Hürriyet
