Kimi kentleri veya sessiz köşelerini anarken; Ahmet Hamdi’yi anımsamadan, ona selam vermeden kapıdan içeri girilmez. Marmaray çıkışının Hakimiyet-i Ulusala Caddesi’ne denk düşen Yeni Valide Külliyesi’yle göz göze gelirsiniz. Beş Kent müellifinin şu cümlesi caminin, türbenin duvarlarına bakarken bir anda sizi bulur ve konuşmaya başlar: “III. Ahmed’in annesi Hatice Gülnûş Emetullah Sultan için yaptırdığı Üsküdar’da çarşı içindeki cami deniz tarafından gelirken görülen kısmı bir tarafa bırakılırsa bulunduğu yerden kente bir şey ek etmez, onu sevmek için yakından, olduğu yerde, yapıldığı sarsıntılı devranın özel hoşluğu ile, kolunda bir gül üzere parıldar görmek lâzımdır. III. Ahmed evresinin en hoş yapıtı odur. Ne Sultanahmet çeşmesi ne Lale Devri’ni, devamı olan I. Mahmud vaktine bağlayan Tophane ve Azapkapı çeşmeleri hattâ o kadar şık olan, o kadar bizim İstanbul’umuzu veren İbrahim Paşa imaretleri onunla yanşamazlar.”
Klasik Osmanlı mimarîsinin sonu
Üsküdar İskele Meydanı’nın solunda yer alan Yeni Valide Külliyesi, Klasik Osmanlı mimarisinin son ve Lâle Devri’nin en değerli örneği olarak kabul ediliyor. Külliye, III. Ahmed’in annesi Gülnûş Emetullah Sultan tarafından yaptırılır. Pekala, niçin yeni ismiyle tesmiye olunmuş? Zira Mimar Sinan’ın son yapıtı olarak bilinen ve yeniden Üsküdar hudutlarında yer alan Atik, yani Eski Valide Cami ile ayırt edilmesi için bu türlü bir terkip düşünülmüş. Külliyenin inşasına 7 Kasım 1708 tarihinde başlanır, 5 Mart 1711’de ise kapılarını ibadete açar. Klasik şemayı hatırlatalım: Kompleks; cami, sıbyan mektebi, imaret, türbe, hazîre, sebil, çeşmeler, abdest muslukları, hela, su haznesi, gusülhane, meşruta, dükkânlar ve hünkâr kasrından müteşekkil. Yapılarda kullanılan mermerler Marmara adasından gelmedir, belirtelim. Mimarın kimliği biraz flu; fakat ittifak edilen isim Sinan’ın hemşerisi Kayserili Mehmed Ağa. Biraz sanat tarihi damarından devam edelim: Külliyede klasik normların tesiri güçlü olmakla birlikte başta süsleme olmak üzere detaylarda kimi yenilikler göze çarpıyor. Yapılar merkezdeki caminin ve bunu kuşatan dış avlunun etrafına yerleştirilmiş. Yalnızca imaret bu kümeden ayrılarak deniz kıyısında inşa edilmiş. O da bugün yine gün yüzüne çımayı bekliyor, hatırlatalım. İsmet Paşa evresinde, yani 1940’ta kapsamlı bir tamirat gören külliye en son 2014’te restoreye tabi tutulmuştu.
Sanatsal bir buluş!
Külliyenin en değerli ögesi olan cami merkezî kubbeli harim ve revaklı (üstü örtülü) avlu. Yapıya yelpaze üzere açılan taş merdivenlerle ulaşılıyor, merkezî kubbeli kısım ve iki yanındaki avlularla Tahtakale’deki Rüstem Paşa Camii’nin bir tekrarı üzere. Minber ve mihrap klasik üslûpta yani çabucak her mescitte karşınıza çıkacak bir form. Çinileri görünce aklınıza İznik gelmesin; zira bunlar Kütahya üretimi. Kubbe eteğinde dolanan mukarnaslı frize de bakın. Yeri gelmişken; mukarnas terimini sıklıkla duyarsınız. Petekler dizisi ya da hücreler halinde istiflenmiş manzara veren mukarnas, bulunduğu yerde hem taşıyıcı hem süsleyici fonksiyon görür. Tıpkı vakitte geometrik bir dizaynın üçüncü boyuta aktarılmış bir uygulaması olduğu için ışık-gölge oyunlarıyla soyut manalara açılabilen bir penceredir. Sanat tarihçisi Selçuk Mülayim’e nazaran bu sebeple de görünüş olarak Müslüman sanatkarın tasvirden uzak duran anlayışına yanıt veren bir buluştur.
Kuşevleri caminin minyatürü olarak inşa edilmiş
Nedendir bilinmez mescitler, kendisini Müslüman olarak tanımlayan kimi bireylerin hırsızlık alanlarıdır. Tanrı’nın huzurunda ayakkabısının çalınıp çalınmayacağını düşünen Müminin hâli trajik olsa gerek. Bunu şunun için hatırlatıyorum: Mihrabın solunda duvarda asılı Kâbe örtüsü çalınmış. Son cemaat yerindeki en gösterişli eleman; taş konsollar üzerine oturtulmuş mükebbireler olsa gerek. Çabucak onun da ne işe yaradığını söyleyelim: Büyük mescitlerde müezzinlerin, son cemaat yerlerinde namaz kılan halka, imamın tekbirlerini tekrar etmek üzere bulundukları çıkıntılı balkonlara verilen isimdir. Camiyi saran duvarların üst taraflarında Allah meskeninin minyatürü de olan kuş meskenlerini lütfen fotoğraflayın. Osmanlı tarihinin bir savaş ve antlaşmalar tarihi olmadığını gösteren gündelik ve toplumsal hayatın bir modülü zira ayrıntılar. Cami kitabelerini yazan Osmanzâde Ahmed Tâib Efendi ile Bursalı Hezarfen Mehmed Efendi anmış olalım.
Çeşmede Lale Devri’ni görmek
Hani birtakım optik fotoğraflar vardır, dikkatli bakınca geometrik gelgitler olur. İşte caminin çeşmelerine uzun uzun bakınca da Lale Devri’ne ışınlanıyorsunuz güya. Taş süslemeler, ince bir işçilikle kaydedilmiş. Bilhassa kâse içine yerleştirilmiş meyve kompozisyonları, III. Ahmed’in Topkapı Sarayı’ndaki özel odasında karşımıza çıkan eşsiz detaylar. Resim-heykel kültürüyle yetişmiş Batılı turistlere bu çeşmelerin önünde her daim tesadüf etmeniz tesadüf değildir. Son kelam girişte de olduğu üzere Tanpınar’ın: “Bu camiin yanında, çarşı içindeki Hatice Emetullah Sultanın türbesinde insan bölüm denen şeyi çok iyi anlıyor. Ne 15. ne de 16. asırlarda bu türlü bir türbe yapılamazdı. Bu hissîlik, vefata sindirilen bu kadınlık lakin geleneklerin çözülmeye başladığı bir vakitte olabilirdi. Uzaktan büyük bir kuş kafesini andıran hali de lakin 17. asır sonunda yavaş yavaş başlayan ve İbrahim Paşa vaktinde tam kıvamını bulan o çocukça natüralizmden doğabilirdi.”
Hürriyet
