Bu hafta Türkiye’nin en hareketli ticaret merkezlerinden biri olan Eminönü’nde çaycılık yaptım. Marpuççular Caddesi’nde yer alan ve 1887’de periyodun en ünlü tacirlerinden biri olan Abud Efendi tarafından yaptırılan Büyük Abud Efendi Han’da çalıştım. Çay içmek pandemi devrinde esnafın en büyük toplumsallaşma mazereti olsa da eski günlere duyulan hasret hayli artmış durumda. Salgın, handaki işleri de etkilemiş. Hanın içindeki hareket de çay siparişleri de büyük oranda azalmış. Yani son devirde çayın tadı bir epey kaçmış.
‘YOKSUL’UN ÇAY OCAĞI
Çaycılık tecrübesini anlatmadan evvel, Zeki Ökten’in 1986 imali olan ve Kemal Sunal ve Yaman Okay üzere efsane isimlerin rol aldığı Fakir sinemasının de, benim çalıştığım çay ocağında çekildiğini hatırlatmak isterim. Sinemada Fakir karakterini canlandıran Kemal Sunal, periyodun Türkiye iktisadı ve sosyolojisine ayna tutan handa hiç yerinde durmadan koşuşturuyordu. Daima tekrarlanan ‘devir iktisat devri’ cümlesini ensesinde hisseden Fakir, sinemanın sonunda çay ocağının işvereni olur ve daha evvel yanlış bulduğu tüm davranışları kendisi sergilemeye başlar. Sonuçta ticari bir işletmenin işvereni olan Fakir, o periyodun ekonomik hayatını da bize çok hoş özetlemişti.
TEPSİ NASIL TUTULUR?
Gelelim günümüze. Ben de bu hanın önünden yıllardır daima geçerim. Bilhassa üniversite vaktinde, yani bundan 7-8 yıl evvel daima bu sokaklardan geçerek Eminönü’ne inerdim. O vakitler kalabalıktan bu sokaklarda yürünmezdi. Hanın önünde her vakit çuvallar dolusu yük olurdu. Artık çalışmak için geldiğimde ise sabahın birinci saatlerinden itibaren yeniden handaki dükkânlar için gelen çuvallar indirilmeye başlanmıştı lakin sayıları epey azdı. İçeri girince şimdiki vaktin Yoksul’u olan çaycı Metin Genç bana yapacaklarımı anlattı. Dikkat etmem gerekenleri, tepsinin nasıl tutulduğunu ve markaları toplamayı unutmamam gerektiğini söyleyip ocağın başına geçirdi.
CAM BARDAK ARTIK YOK
Pandemi burada birinci tesirini bardaklarda göstermiş. Cam bardaklar gitmiş yerine karton bardaklar gelmiş. Ben de bu durumun maliyetleri arttırıp arttırmadığını soruyorum. Bardakları toptan aldıklarını söyleyen Metin Genç, “Maliyetler genel olarak arttı lakin toptan aldığımız için ucuz oluyor. Başka taraftan cam bardakların da maliyeti oluyor. Hem bulaşık yıkama hem de kırılma sorunu var” diyor.
MARKALARI UNUTTUM
Çayı ve ıhlamuru demledikten sonra karton bardakları doldurup birinci servise çıkıyorum. Birinci olarak alt katta çalışan anahtarcı Zeki Bey’e bir çay bırakıyorum. Akabinde yan taraftaki öteki esnaflara. Süratlice boş tepsi ile üst geliyorum. Fakat Metin abi beni uyarıyor. Markaları unuttuğumu belirtip, “Hadi bakalım topla da gel” diyor. Tıpkı esnafları tekrar gezip markaları toplayıp geliyorum. Metin abi “Bak batıracaksın bizi aslında satışlar az dikkat et” diye bir ikaz daha yapıyor.
SEPETTE ÇAY VAR
Sabah erken saatlerde üst katlarda çalışan esnaflar da hana giriş yapmaya devam ediyor. Kimileri yanında kahvaltısını getirmiş. Kimisi meskenden sandviç yapmış kimisi simit, peynir almış. Girişteki çay ocağından sıcak çayını da alıp birinci siftahını yapmak üzere dükkânına çıkıyor. O sırada zirveme bir sepet iniyor. Üst katlardan çay siparişi var. Süratlice sepete üç bardak çay koyup üst yolluyorum. Esnaf pratik zekasını tekrar konuşturmuş. O kadar kata daima kim inip çıkacak. Daima sepetle servis yapacağımı sanıyorum. Fakat o denli değilmiş.
MERDİVENLER ZORLUYOR
Metin abi gelen siparişler üzerine tepsiyi doldurup katları dolaşmamı söylüyor. Merdivenlerden süratli hızlı inip çıkmak, yük dolu koridorlardan geçmek epey güç. Lakin, tepsi karton bardaklarla dolu olduğu için tasam az. Şayet cam bardak taşısaydım daha fazla endişeleneceğim katiydi. Merdiven inip çıkmak ise insanın istikrarını bozuyor.
ARTIK ONLAR LOKAL ESNAFA GİDİYOR
Bu handa bir tarih yatıyor. Esnafın büyük kısmı yıllardır handa. Çalışırken onlarla sohbet etme talihi buluyorum. Anlattıklarına nazaran bir devir burası en hareketli yerlerdenmiş. Bütün mallar buraya gelir buradan Anadolu’ya dağılıyormuş. Artık handaki dükkânların büyük kısmı depoya dönmüş. İşin içine e-ticaret girince handaki hareket bilakis dönmüş. Hatta esnaf burada dükkan açıp Anadolu’yu dolaşarak mal satmaya çalışıyormuş. Evvelden Türkiye’nin her bir köşesinden lokal tüccarlar buraya gelip mal satın alırken artık esnaf mahallî bölgelere gitmeye başlamış.
500 BARDAĞA KADAR İNMİŞ
Çay siparişleri bazen ağırlaşıyor. Bazen ise 15 dakika geçse de çay isteyen olmuyor. Bu anlarda tezgâhı temizlerken Metin abi ile sohbete dalıyoruz. İşlerin yarı yarıya azaldığını söylüyor. Evvelce günde bin bardak çay satıyormuş. Artık “500 bardak civarına fakat çıkabiliyoruz” diyor. Çayın fiyatı da uzun müddettir 1.5 TL.
GÜNLÜK 100 LİRA
Pandemi başlayınca 4 kişinin çalıştığı bu 1.5 metrekarelik dükkânda iki kişi ile yollar ayrılmak zorunda kalınmış. O esnada bu işi yapanın karını soruyorum. Bir çaycının minimum fiyattan biraz daha fazla aldığını günlük yevmiye ile çalışan bir kişinin ise günlük 100 lira aldığını öğreniyorum. Çalışma saatleri ise fiyata nazaran biraz fazla üzere. Sabah 07.00 üzere ocak açılıyor akşam 19.00’da kapanıyor. İki kişi dönüşümlü çalışılsa da şayet tek başına kalmak zorunda olursanız iş oldukça yorucu diyebilirim.
ÇAYI SICAK İSTERİM!
Ben de tepsiyi doldurup siparişleri götürmek için çıkıyorum. Hava da karlı olunca çayları soğutmadan götürmek gerekiyor. Esnaf ise uyarıyor; “Bu çayların buharı çıkmıyor. Bir dahakine daha sıcak isterim” diye. Fakat soğuk havada taşımak da, siparişi buharıyla yetiştirmek de sahiden çok güç.
DIŞARIYA SATIŞ ARTIK HÜR
Üstten gelince megafondan, hanın dışına çay siparişi verildiğini duyuyorum. Fakir sinemasındaki sahnede dışarıya çay isteyen kişi azarlanarak geri gönderiliyordu. O kişi de Zeki Demirkurbuz’du. Metin abi kısa mühlet öncesine kadar kendilerinin hana güç yetiştiğini dışarıya servis yapmadıklarını lakin artık han dışına da çalıştıklarını söylüyor.
Hürriyet
